شب یلدا به چه معنا است و از چه زمانی این شب جشن گرفته میشود؟
یلدا کلمهای است که برخی آن را کلمهای اوستایی میدانند و برخی دیگر معتقدند این واژه ریشه در زبان سریانی دارد و در این زبان به معنای زایش است. در آیین مهرپرستی یا میتراییسم که پیش از آیین زرتشت وجود داشت در این شب، میلاد خدای خورشید اتفاق افتاده است و مهر یا میترا به جهان برمیگردد. ابوریحان بیرونی معتقد است از این جهت برای نامگذاری این شب، از کلمه یلدا یا همان زایش استفاده شده که زایش خورشید به این شب نسبت داده شده است.
اقوام آریایی در گذشته دور به این نکته پی بردند که آخرین روز پاییز، طولانیترین شب سال را به دنبال دارد و بعد از آن روزها طولانیتر میشوند. برای مردم کشاورز و دامدار گذشته، خورشید نقشی اساسی در زندگی و کار داشت. علاوه بر این خورشید نمادی از نیکی و قدرت اهورایی به حساب میآمد و به همین ترتیب، تاریکی نمادی از اهریمن شمرده میشد. در ایران باستان باور بر این بود که آخرین شب پاییز که طولانیترین شب سال است بیشترین زمان حضور اهریمن را به همراه دارد و شبی شوم و نحس است. ایرانیان برای دورکردن اهریمن و تاریکی دور هم جمع میشدند و این شب را با نوشیدن و شادی در کنار هم میگذراندند. انواع میوههای تازه و خشک و آجیلهای متنوع هم در کنار دیگر خوراکیها در سفرهها چیده میشد. شب یلدا به این ترتیب به صبح میرسید و با طلوع خورشید، شکست اهریمن پدیدار میگشت.
در دوران هخامنشیان و زمان فرمانروایی داریوش یکم، شب یلدا به صورت رسمی در گاهشمار و تقویم ایران وارد شد. این اتفاق در سال 502 پیش از میلاد رقم خورد و بیش از 2500 سال که شب یلدا در گاهشمار رسمی ایران حضور دارد. البته از قرنها پیش از آن، شب یلدا برای مردم ایران وجود داشت و جشن شب یلدا، یکی از کهنترین جشنهای ایرانیان است.
آداب شب پرخاطره یلدا
شب یلدا برای همه ما شبی به یادماندنی است و سرشار از خاطراتی زیبا از زمان کودکی تا اکنون. شبی که معمولا بزرگان خانواده میزبان هستند و سفرهای میگسترند که مهر و صفایش همیشه به یاد میماند.
شعرخوانی در شب یلدا
بزرگان شعر ایران هم در این شب حضوری پررنگ دارند، مخصوصا فردوسی و حافظ و بعد از آنها سعدی. در خانههای زیادی میزبان و مهمانان به شاهنامهخوانی مشغول میشوند و در خانههای دیگر، دیوان حافظ شیراز دست به دست میشود و بسیاری هم تفالی به اشعار پر رمز و راز این شاعر میزنند. در اشعار بسیاری از شاعران پارسی به شب یلدا اشاره شده و همین مساله نشانهای از حضور همیشگی و پررنگ این جشن کهن در فرهنگ ایران دارد.
گستره برگزاری شب یلدا بسیار بیشتر از مرزهای کشور است و به کشورهایی چون هند، افغانستان، پاکستان، تاجیکستان و سایر مناطقی که در حوزه فرهنگی ایران بزرگ هستند میرسد. با وجود تفاوتهایی که در برگزاری جشن این شب در کشورهای مختلف دیده میشود اما شباهتهای بسیاری هم با شب یلدای ایرانی در آنها دیده میشود. در داخل کشور پهناور ایران هم با توجه به تنوع فرهنگی و وجود اقوام مختلف، شب یلدا در هر منطقهای به سبک مردم آن دیار برگزار میشود. با این حال میتوان به نقاط مشترک بسیاری در بین مناطق مختلف رسید، مانند نقش پررنگ شاعرانی چون حافظ و سعدی یا دیگر رسوم مشترک مانند خوراکیهایی که برای پذیرایی تهیه میشوند.
خوراکیهای شب یلدا
در هر جای ایران که مهمان سفره شب یلدا باشید با وجود تنوع، خوراکیهای ثابتی را خواهید دید، میوههایی تازه مانند انار و هندوانه و برگه میوههای مختلف. هر منطقه با توجه به میوههایی که دارد خشکبار متفاوتی دارد، یک جا برگه زردآلو و قیسی در سفره دیده میشود و جایی برگه هلو یا سیب. در این شب هم مانند نوروز، آجیل و انواع مغز و دانه حضوی همیشگی دارند.
شام این شب یکی از خوشمزهترین شامهای سال به حساب میآید. غذاهای متنوعی زینتبخش سفره شام این شب هستند که در بسیاری از آنها انار وجود دارد، غذاهایی مثل کوفته انار و گردو، انار پلو، تهچین انار، بادمجان ناردونی، انار مسما، مرغ ناردون و آش انار. عدهای خورشت فسنجان را برای این شب انتخاب میکنند و انار و گردوی خورشت را، انرژیبخش مناسبی برای شروع فصل سرما میدانند. جای دیگری از کشور سبزی پلو با ماهی غذای معمول یلدا است و در منطقهای دیگر غذایی که شاید اسمش را هم نشنیده باشید مثل خاگینه خرمای زنجانیها. در سفره یلدای شمالیها معمولا مرغ ناردون، اناربیج، مرغ شکمپر پیدا میشود. نارپلو یا انارپلو هم در قزوین و شیراز و حتی افغانستان طرفداران زیادی دارد. آذریها خوراکی به اسم خشیل دارند که شبیه حلیم است. خاگینه خرما شام یلدای زنجانیها است و در سایر مناطق کشور غذاهای خوشمزه و لذیذ دیگری برای شام شب یلدا آماده میشود.
