آشنایی با 10 قلعه باستانی ایران

در این مقاله به یکی از جذاب‌ترین اماکن تاریخی برای علاقه‌مندان به ایرانگردی می‌پردازیم. مکان‌هایی که هرچند امروز محل رفت‌وآمد گردشگران و باستان‌شناسان هستند ولی در گذشته دوران پرتردد و گاه پراضطرابی را به خود دیده‌اند. قلعه‌هایی که بعد از نبرد و چکاچک شمشیرها، فریاد پیروزی از آن‌ها به آسمان می‌رسید و یا اینکه تسلیم قوای مهاجم می‌شدند و پرچمی جدید بر بلندای آن‌ها برافراشته می‌شد. بشر از دوران پیش از تاریخ که هنوز خط برای ثبت وقایع اختراع نشده بود اقدام به ساخت سازه‌های دفاعی مستحکمی برای دفاع کرد. قلعه‌ ها در طول زمان و بسته به منطقه جغرافیایی خود، دچار تحول شدند و مانند دیگر سازه‌های بشری، پیشرفت در ساخت آن‌ها اتفاق افتاد.

درباره قلعه‌های ایران سخن بسیار می‌توان گفت، دیوار و برج و باروی قلعه‌ها شاهد حوادثی بوده‌اند که مسیر تاریخ را تغییر داده‌اند. انسان، تاریخ را در قلعه‌ها به وضوح می‌بیند و همین مساله او را به سمت این مکان‌های باستانی می‌کشاند. قلعه‌ها از لحاظ نظامی و دفاعی بازنشست شده‌اند اما جذابیت‌شان برای انسان معاصر بسیار زیاد است. ایران کشوری است با تمدن شکوهمند چند هزار ساله که قلمرو پهناورش کشورهای بسیاری را شامل می‌شد و علاوه بر آن جایگاه جغرافیایی استراتژیکش باعث شده تا لشکرکشی‌های بسیار به خود ببیند و ناگریز قلعه‌های پرتعدادی را در خود جای داده است. قلعه‌ها و ارگ‌ها که قلعه‌های کوچک داخل قلعه‌های بزرگ هستند یکی از دیدنی‌ترین مقاصد برای ایرانگردی و تور داخلی هستند. با هم نگاهی به 10 قلعه باستانی ایران که نام و آوازه زیادی دارند می‌اندازیم.

الموت، آشیانه تسخیرناپذیر عقاب

قلعه الموت بیش از همه یادآور دوران 35 ساله فرماندهی حسن صباح یا همان خداوندگار الموت است. این دژ که لشکریان زیادی در فتح آن ناکام ماندند، بیش از 1100 سال پیش بر روی تپه‌ای به بلندای 200 متر و دور از تیررس بلندی‌های اطراف خود بنا شد. الموت با مساحت 20 هزار متر مربعی، دارای دو بخش شرقی و غربی است و تنها راه دسترسی به آن از ضلع شمال شرقی بنا است. با اینکه این بنا به نامی نظامی شناخته می‌شود اما جالب است بدانید که کتابخانه قلعه یکی از گنیجینه‌های ارزشمند مطالعاتی زمان خود به حساب می‌آمد.

ساختار دفاعی الموت و سیستم تامین و نگهداری آب آشامیدنی آن، حکایت از هوش بالای سازندگان آن دارد. تسخیرناپذیری قلعه تا سال 654 هجری قمری ادامه داشت تا اینکه توسط لشکریان هلاکوخان مغول فتح شد و به دستور وی ویران و به آتش کشیده شد. می‌توانید برای دیدار از قلعه الموت به استان قزوین و نزدیک روستای گازرخان بروید.

فلک‌الافلاک، نگین ساسانی شهر خرم‌آباد

بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر خرم‌آباد قلعه‌ای باشکوه از دوران ساسانیان ایستاده است. این بنای استوار قلعه فلک‌الافلاک به معنای سپهر سپهران معروف است، در گذشته به نام‌های دژ شاپورخواست و قلعه دوازده برجی نامیده می‌شد. فضای قلعه حدود 5300 متر مربع است و 40 متر ارتفاع دارد. فلک‌الافلاک به شکل پنج ضلعی منظم و با دو حیاط و دوازده برج ساخته شده است. این دژ مستحکم دارای بخش‌های مختلف است و هنوز در چاه عمیق آن آب وجود دارد که احتمالا به خاطر عبور قنات از زیر آن است.

 این قلعه در زمان ساسانیان بر روی بلندترین نقطه شهر شاپورخواست بنا شد. شهر شاپورخواست در طول زمان ویران شد و بعدها شهر خرم‌آباد در محدوده شهر ویران شده بنا شد. قلعه فلک‌الافلاک در دوره‌های مختلف مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته و آثار معماری دوره‌های مختلف در این بنا دیده می‌شود. این قلعه یکی از مکان‌های آشنا برای هر ایرانگردی است که راهی استان لرستان شده‌ است.

قلعه شوش، بنا شده برای پاسبانی از میراث کهن

زمانی که به شهر باستانی شوش رسیدید به سمت تپه آکروپل بروید تا قلعه شوش را ببینید. جالب است بدانید که این قلعه توسط پادشاهان وسلسله‌های ایرانی احداث نشده، بلکه فرانسویان قلعه شوش را بنا کردند. باستان‌شناس فرانسوی ژاک دو مورگان که در زمان قاجاریه و به مدت 15 سال سرپرستی تیم باستان‌شناسی فرانسه در شوش را به عهده داشت، سازنده این قلعه است. دومورگان قلعه شوش یا قلعه فرانسوی‌ها را برای سکونت تیم باستان‌شناسی و حفاظت از آثار کشف شده بنا کرد. برای ساخت این قلعه از آجرهای کاخ داریوش و چغازنبیل استفاده شده است معماری این قلعه یادآور معماری اروپا در قرون وسطی است. قلعه حالتی ذوزنقه‌ای شکل دارد و اگر وارد آن شوید و در حیاط بزرگش بایستید، راهرویی را می‌بینید که دورتادور قلعه قرار دارد و اتاق‌هایی کنار آن ساخته شده‌اند.

قلعه بابک، به‌جامانده از دوران خرمدینان

قلعه بابک که در گذشته به نام دژ بذ و دژ جمهور شناخته می‌شد در اطراف شهرستان کلیبر آذربایجان شرقی واقع شده است. قلعه‌ بابک نامش را از بابک خرمدین گرفته است. گویا این دژ، مکان فرماندهی بابک در مبارزاتش با اعراب و خلفای عباسی بوده است. قلعه بابک در منطقه جنگلی ارسباران و بر فراز کوهی در ارتفاع 2300 تا 2700 متری با شکوهی خاص، نظاره‌گر اطراف دور و نزدیک خود است. دره‌هایی به عمق 400 تا 600 متر در اطراف قلعه از آن محافظت می‌کنند و در گذشته تنها از طریق یک گذرگاه یک نفره می‌شد به قلعه رسید. به خاطر خصوصیات جغرافیایی محل قرارگیری دژ، نیروهای مهاجم امکان استفاده از دژکوب‌های آن زمان مانند منجنیق و آتش‌افکن را نداشتند. برای رسیدن به این قلعه 1200 ساله، می‌توانید یکی از سه مسیر پیاده‌روی دسترسی به قلعه را انتخاب کنید. وقتی از پله‌های باقی‌مانده بالا بروید و به دژ بابک برسید چشم‌اندازی خیره‌کننده شما را غافلگیر خواهد کرد. این قلعه برای هر ایرانگردی که آن را از نزدیک ببیند فراموش نشدنی است.

قلعه رودخان، دژی شکست‌ناپذیر در ارتفاعات جنگلی انبوه

بر بلندای ارتفاعات جنگلی شهرستان فومن در استان گیلان و در نزدیکی روستای رودخان، قلعه‌ای استوار وشکست‌ناپذیر به نام قلعه رودخان قرار دارد. این قلعه در دوران ساسانیان ساخته شده است و به خاطر وجود رودخانه‌ای در نزدیکی‌اش به قلعه رودخان معروف شده. با عبور از جنگلی زیبا و بعد از آن 935 پله سنگی به دژ شگفت‌انگیز رودخان می‌رسید.

قلعه رودخان دارای 6/2 هکتار مساحت است و در ارتفاع تقریبی 700 متر از سطح دریا ساخته شده، دارای دیواری به طول 1500 متر است و 65 برج و بارو در آن وجود دارد. دو بخش اصلی بنا، ارگ و قورخانه هستند. این بنا در طول تاریخ چندین بار مورد مرمت و استفاده قرار گرفته و هیچ‌گاه تسلیم نیروهای مهاجم نشده است. به همین خاطر قلعه رودخان دارای اهمیت نظامی بسیار بوده است.

قلعه دختر فیروزآباد فارس، یادگاری از اردشیر بابکان

حدود 1800 سال پیش اردشیر بابکان برای محافظت از شهری که توسط خودش بنا شده بود، فرمان ساخت قلعه‌ای را صادر کرد که امروزه قلعه دختر نامیده می‌شود. اگر دوست دارید این قلعه باستانی را از نزدیک ببینید، در شش کیلومتری شهر فیروزآباد توقف کنید، قلعه در 300 متری جاده قرار دارد و به راحتی می‌توانید به آن برسید. مساحت این دژ ساسانی 2300 متر مربع است و برای ساختش از سنگ، گچ دستکوب و ساروج استفاده شده است.

قلعه دختر سه طبقه دارد که با پلکانی مارپیچ به هم راه دارند. ورودی قلعه در طبقه اول است، در این طبقه نگهبانان مشغول محافظت بودند و آب انبار و دو چاه مخفی هم وجود داشت. طبقه دوم دارای تالاری بزرگ با سقف طاق ضربی بود و آشپزخانه و حیاط هم در این طبقه قرار داشتند. طبقه سوم شاه‌نشین قلعه به حساب می‌آمد که قسمت اصلی‌اش دارای سقفی گنبدی شکل بود. این سقف با شیوه جدیدی در زمان خود و متفاوت با سبک معماران رومی بنا شده بود. در گوشه‌ای از قلعه، غاری وجود دارد که گویا به عنوان حمام سلطنتی مورد استفاده قرار می‌گرفت، عده‌ای معتقدند این غار راهی مخفی بین قلعه و کاخ اردشیر بود.

نارین قلعه، قدیمی‌ترین ارگ حکومتی جهان

نارین قلعه با 5000 سال پیشینه، قدیمی‌ترین ارگ حکومتی جهان و بزرگ‌ترین بنای خشت و گلی است که از زمان قدیم در جهان به جا مانده است. پیشینه بسیار این قلعه باعث شده تا وجودش با افسانه‌ها آمیخته شود، افسانه‌هایی که می‌گویند سلیمان نبی این قلعه را برای مخفی کردن گنجش بنا کرد.

این قلعه که روزگاری شکوه و صلابتی باورنکردنی داشت در هفت طبقه و بر فراز تپه‌ای مشرف به شهر میبد یزد ساخته شده است. مساحت نارین قلعه سه هکتار است و در پنج مرحله ساخته شده است. نارین قلعه میبد دارای دو بخش برای زندگی است که یک بخش برای زندگی مردم و بخش دیگر به عنوان شاه‌نشین مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این قلعه دارای شبکه راه‌های زیرزمینی است که در دوره‌های مختلف رفت‌ و آمد در آن‌ها انجام می‌شد. نارین قلعه مقصدی جذاب برای ایرانگردی و نگاه به گذشته این سرزمین است.

ارگ بم، بزرگ‌‌ترین بنای خشتی جهان

ارگ زیبا و باشکوه بم همانند شهری کوچک در وسعت 18 هکتار گسترده شده است. نخستین بار هخامنشیان قلعه‌ای در این منطقه بنا کردند و اشکانیان با اضافه کردن قسمت‌هایی دیگر، قلعه را تبدیل به ارگ کردند. اگر دیوارهای ارگ بم چشم و زبان داشتند، از اینکه در هر زمان این ارگ در اختیار سلسله و دودمانی متفاوت بود برای شما سخن می‌گفتند. در دوره‌ای ارگ بم محل فرماندهی یعقوب لیث صفاری بود و وی مبارزات خود بر علیه مهاجمان را از این ارگ رهبری می‌کرد.

امنیت بالای ارگ بم در برابر حمله‌ها، استفاده از بادگیرها و حوض‌ها برای ایجاد هوای مطبوع و سیستم آبرسانی متکی بر قنات، خندق و لوله‌کشی از شاخصه‌های این ارگ باشکوه هستند. بخش شاه‌نشین و حکومتی در درونی‌ترین بخش ارگ قرار گرفته است. بخش مسکونی در سایر مناطق ارگ  قرار دارد. ارگ بم در زلزله سال 1382 دچار آسیب جدی شد که بلافاصله بازسازی این بنای ارزشمند آغاز شد.

قلعه رایِن، دومین سازه بزرگ خشتی جهان

هنگام ایرانگردی می‌توانید قلعه‌ای خشتی که از شاهنشاهی ساسانیان و در اطراف شهر رایِن استان کرمان به جا مانده را از نزدیک تماشا کنید. قلعه مربع شکل راین بر بالای تپه و در فضایی 22 هزار متر مربعی همچنان استوار ایستاده است. دیوارهای قلعه بیش از 10 متر ارتفاع دارند و در بین آن‌ها چندین برج دیده می‌شود. اگر از ارگ بم هم بازدید کرده باشید شباهت‌هایی بین این دو بنای خشتی خواهید یافت. در پای دیوارهای قطور قلعه خندقی برای دفاع کنده شده است. موقعیت جغرافیایی قلعه راین، به آن اهمیتی استراتژیک بخشیده بود. این قلعه که در مسیر مهم ارتباطی بین شرق و غرب قرار داشت بارها مورد هجوم قرار گرفته است.

قلعه سلاسل شوشتر، دژ بزرگ شوشتر

با توجه به نوشته‌های تاریخی پیشینه قلعه سلاسل به دوران هخامنشیان برمی‌گردد. این قلعه به عنوان قسمتی از نظام آبی شوشتر یکی از اماکن ثبت جهانی شده ایران است. زمانی که در ایرانگردی به شوشتر رسیدید حتما سری به این قلعه که تا 50 سال پیش هم نشان آبادانی در خود داشت بزنید.

قلعه بیضی شکل سلاسل دارای دو ورودی مجزا برای مردم عادی و نظامیان بود. مردم از دروازه جنوبی و نظامیان از دروازه جنوب شرقی به قلعه رفت و آمد داشتند. این قلعه بزرگ با وسعت 5 هکتاری دارای بخش‌های زیادی بود که امروزه تنها اتاق‌های زیرزمینی و تعدادی بنای دیگر، بازماندگان دوران باشکوه قلعه به حساب می‌آیند. این قلعه بزرگ علاوه بر اینکه به عنوان دژی مستحکم در امور نظامی و دفاعی شهر شوشتر شناخته می‌شد، بلکه مرکز کنترل آب رود داریون هم به حساب می‌آمد. اگر در تور داخلی یا تور لوکس خود راهی شوشتر و قلعه سلاسل شدید می‌توانید از موزه سنگ که در قسمتی از قلعه واقع شده دیدن کنید.

انسان دیگر برای حمله یا دفاع به قلعه نمی‌رود

تغییرات در زندگی انسان‌ باعث شده تا دیگر به قلعه‌ها به عنوان سازه مستحکم دفاعی نگاه نشود. اگر شما قصد بازدید از قلعه‌ای را دارید مطمئنا نه قصد حمله و نه قصد دفاع از قلعه را دارید. این سازه‌های باستانی دریچه‌ای به زندگی گذشتگان ما هستند و از اتفاقاتی تاریخی سخن می‌گویند که با حضور در آن‌ها کاملا لمس می‌شوند.

کشور ایران با توجه به تاریخ و جغرافیای خود دارای قلعه‌های تاریخی و دیدنی بسیاری است و مکان مناسبی برای گردشگران تور داخلی یا یک تور لوکس است که به تماشای قلعه‌ها علاقه دارند. اگر شما هم در این زمینه و هر زمینه دیگری پیرامون ایرانگردی سوالی در ذهن دارید، مشاوران شما در هزار و یک گشت پاسارگاد می‌توانند به شما در پیدا کردن بهترین جواب برای این سوال کمک کنند. با ما تماس بگیرید.